Trabzon Havalisinde Yaşayanlar Öz ve Öz Türktür – 6

Trab­zon'da mey­da­na gelen olay­lar son­ra­sın­da, İda­re-i Ör­fi­ye ta­ra­fın­dan suç­lu­la­rın ya­ka­lan­ma­sı, olay­lar­da zarar gö­ren­le­rin za­rar­la­rı­nın tes­pi­ti, olay­lar son­ra­sın­da köy­ler­den şehre gö­çen­le­rin iaşe­le­ri­nin te­mi­ni ve geri dön­dü­rül­me­le­ri, gü­ven­lik­le­ri­nin sağ­lan­ma­sı için Di­van-ı Harb ku­rul­muş ve suç­lu­la­rın ya­ka­lan­ma­sı­na ça­lı­şıl­mış­tır .

Bu­ra­da şunu be­lirt­mek­te yarar var­dır ki, hü­kü­met, 1895 ha­di­se­sin­de zarar gören Er­me­ni­le­rin ver­gi­le­ri­nin er­te­len­me­si­ni is­te­miş­tir. Vi­la­yet­te kamu ge­lir­le­ri­nin en önem­li kay­nak­la­rı öşür ge­lir­le­riy­di ve bunun da bu yıl fın­dık ge­lir­le­ri ha­ri­cin­de düşük ol­ma­sı bek­len­mek­tey­di. Ni­te­kim bu durum, her ne kadar isyan ha­lin­de ol­sa­lar bile, Os­man­lı Dev­le­ti'nin te­ba­ası­na ver­di­ği de­ğe­ri gös­ter­me­si ba­kı­mın­dan önem­li­dir . Ancak iler­le­yen sü­reç­te gö­rü­le­ce­ği gibi bu hoş­gö­rü­lü ta­vır­lar so­ru­nun çö­zü­mü­ne çok fazla katkı sağ­la­ma­mış­tır. Bu da so­ru­nun Er­me­ni­le­rin iç di­na­mik­le­rin­den değil dış et­ken­ler­den kay­nak­lan­dı­ğı­nı gös­ter­me­si açı­sın­dan önem­li­dir.

Er­me­ni olay­la­rı, Rusya'dan gelen Ko­mi­te üye­le­ri ta­ra­fın­dan plan­la­nı­yor­du. Trab­zon Kon­so­lo­su'nun Os­man­lı Dev­le­ti'nde gö­rev­li İngi­liz se­fi­ri Sir Phi­lip Cur­rie'ye 28 Ekim 1895'te ver­di­ği ra­por­da şu iti­raf­ta bu­lun­mak­ta­dır:

''Hın­çak­lı­lar, ha­re­ket­le­ri dı­şa­rı­dan idare edi­yor­lar ve ken­di­le­ri ta­ma­mıy­la em­ni­yet için­de bu­lun­duk­la­rı halde, Tür­ki­ye'deki ırk­daş­la­rı­nın ha­yat­la­rı­nı al­tüst edi­yor­lar, mak­sat­la­rı, Müs­lü­man­la­rı, Hı­ris­ti­yan­la­ra karşı tah­rik etmek ve kat­li­am­lar çı­kar­ta­rak mem­le­ke­ti deh­şet için­de bı­rak­mak­tır. Bütün dün­ya­ca malum ol­ma­lı­dır ki, bu teş­ki­la­tın anar­şik bir ka­rak­te­ri var­dır''.

Lon­g­worth'a göre, Trab­zon olay­la­rın­da as­ker­ler işe ka­rış­ma­say­dı, ger­çek­te can kaybı çok önem­siz olur­du. Çünkü Türk­le­rin büyük ço­ğun­lu­ğu kom­şu­la­rı­na karşı tavır al­mak­ta te­red­düt et­miş­ler­dir. Gö­rül­dü­ğü gibi Müs­lü­man halk şid­de­te karşı şid­det uy­gu­la­mak ye­ri­ne uz­la­şım­cı dav­ra­na­rak so­ru­nu çöz­me­ye ça­lış­mış­tır.

Lon­g­worth'un, vali Kadri Bey ve Er­me­ni me­se­le­si­nin or­ta­ya çıkış se­be­bi hak­kın­da ver­di­ği bilgi daha önce ver­di­ği bil­gi­ler­le bağ­daş­ma­mak­ta­dır. 15 Şubat 1899 ta­rih­li ra­po­run­da Kadri Bey hak­kın­da işi­nin ehli, açık gö­rüş­lü, kibar, adil ve ka­rar­lı, se­vil­me­ye ve kor­kul­ma­ya devam eden bir yö­ne­ti­ci ola­rak bah­set­mek­te, ancak 6 yıl­lık gö­re­vi bo­yun­ca Er­me­ni olay­la­rı­nı ön­le­ye­me­me­si­ni ya da is­tek­siz dav­ran­dı­ğı­nı iddia edip, bu du­ru­mu onun yö­ne­ti­min­de kara bir leke ola­rak gös­ter­mek­te­dir.

Lon­g­worth, ra­por­la­rı­nın hemen hep­sin­de Er­me­ni bah­si­ne gir­miş­tir. Ancak onun bu ko­nu­da­ki yo­rum­la­rı­nı ya­par­ken ta­raf­sız bir bakış açı­sın­dan çok, bazı görüş ve yo­rum­la­rın­da Hı­ris­ti­yan­lı­ğın ve belki de köken ola­rak men­su­bu bu­lun­du­ğu mil­le­tin te­si­ri al­tın­da kal­dı­ğı gö­rül­mek­te­dir. Zira bir Os­man­lı bel­ge­sin­de İngi­liz kon­so­lo­su Lon­g­worth'un Er­me­ni mil­le­tin­den Dok­tor Sih­rab'ın aile­si­ne men­sup ol­du­ğu be­lir­til­mek­te­dir.

Bil­gi­le­rin ne de­re­ce­de doğru olup ol­ma­dı­ğı ko­nu­sun­da bir fikir yü­rüt­mek im­kân­sız­dır. Ra­por­la­rın­da, yeri gel­dik­çe metin kıs­mın­da da de­ğin­di­ği­miz üzere, tu­tar­sız­lık­lar gö­rül­mek­te­dir. Me­se­la ma­hal­li bir ida­re­ci­yi bir ra­po­run­da gök­le­re çı­ka­rır­ken, bir başka ra­po­run­da, konu aşağı yu­ka­rı aynı ol­ma­sı­na rağ­men yer­mek­te­dir. Bu ta­raf­gir­lik­te, Lon­g­worth'un Er­me­ni asıl­lı ol­ma­sı­nın yanı sıra, kon­so­los­la­rın ya­nın­da bu­lu­nan ter­cü­man­la­rın da büyük et­ki­si ol­du­ğu muh­te­mel­dir. New-Yok He­rald mu­ha­bi­ri Sid­ney Whit­man'ın ese­rin­de yer alan bil­gi­ye göre ise, "Kon­so­los­la­rın ya­nın­da­ki­ler, ter­cü­man­la­rı ta­ma­men Er­me­niy­di. Bun­lar ne söy­ler­ler, ne gös­te­rir­ler­se, kon­so­los­lar da el­çi­lik­le­ri­ne öyle ya­zar­dı" . de­mek­te­dir. Bu se­bep­ten ve­ri­len bil­gi­ler­de bir ön yargı varsa, bu belki de kon­so­lo­sun ken­di­sin­den değil, ter­cü­man­la­rın ta­raf­sız ol­ma­ma­sın­dan kay­nak­lan­mak­ta­dır.