TRABZON VE HAVALİSİNDE YAŞAYANLAR ÖZ VE ÖZ TÜRKTÜR -3

Moğolların Anadolu yu istilası döneminde Trabzon İmparatorluğu sürekli onlarla iyi ilişkiler kurmuşlardır. Cengiz İmparatorluğunun devamı olan İlhanlı devleti ile de iyi ilişkiler kuran Trabzon İmparatorluğu, İlhanlı devletine vergi vererek istiladan kurtulmuştur. İlhanlı devleti Tebriz’i önemli bir ticari merkez haline getirince Trabzon'un önemi daha da artmıştır. Trabzon bu dönemde Tebriz ticaretinin çıkış noktası olmuştur. Trabzon bu ticarette önemli bir liman görevi üstlenmiştir. Buna

bağlı olarak da Trabzon her anlamda zenginleşmiş ve bayındırlık faaliyetleri artmıştır.

Bu tarihlerde Türklerle Trabzon Rumları arasındaki ilişkiler ileri seviyede idi. 1351 yılında Bayburt civarında oturan Akkoyunlu Türkmenlerinin lideri Turali Bey’in oğlu Fahrettin Kutluğ Bey’le evlendirilen Maria Komnen'in annesinin bir Kuman olması¹⁷, burada daha önceden Kuman boyunun var olduğu hükmünü vermektedir. Bu bilgiden de Trabzon kralları ile Türkmen beyliklerinin akraba düzeyinde ilişkiler kurdukları anlaşılmaktadır.

Birçok kez Türkmen Beyleri Trabzon'u kuşatmışlar çıkan taşkın ve fırtınalar sebebi ile kuşatmalar kaldırılmıştır. Trabzon'u çevreleyen dağların eteklerinde Türkmenler yaşamaktaydı. Sürekli şehir kuşatılıyor, kuşatma kaldırılınca da çevrede ki köy ve kasabalar yağmalanarak ganimet toplayıp tekrar yerleşim yerlerine dönüyorlardı. Trabzon’un batı kısmına düşen dağlar genellikle Çepni Türkmenlerinin yerleşim alanlarıydı. Doğu tarafı ise Akkoyunlu Türkmenler tarafından iskân edilmiştir.
Doğuda ve batıda ki Türkmenler birlik olup Bizans’a saldırmışlardır. Birçok kez Trabzon üzerine akınlar yapmışlardır. Trabzon kralı bu akınları durdurmak için yukarda bahsettiğimiz akrabalık bağı kurma yolunu denemiştir. Uzun Haşan Trabzonlu bir prensesle evlendirilmiştir. Bu evlilik esnasında Halanik köyünde yeniden kurulan Sürmene pazarı prensesin çeyizi olarak Uzun Hasan’a verilmiştir.
Trabzon İmparatorluğunun Karadeniz bölgesinde bu kadar uzun tutunabilmesinin en önemli etkeni Akkoyunlu Devleti’nin desteğini almasıdır.

Uzun Hasan’a verilen Sürmene’nin önemi büyüktür. Sürmene vadisinin uzandığı yol askerin ve ordunun ilerleyebileceği stratejik bir yoldur. Bu yol şu istikamette ilerlemektedir; Aksu köyü. Vatrak. Aytora, Gürgenlik Dağı, Zuzula, Lovat, Lotomluk, Kacalak, Ayı Meydanı, Kuruçeşme, Sokakdibi, Ortasokak Hanları, Kazankıran, Sıcakoba, Barma ve Sultan Murad istikametinde Limonsuyu, Kemer geçidi ile Bayburt’a ulaşan stratejik bir yoldur. Bu yolu 1915 yılında Rus Orduları 'da kullanmıştır. Ticari ve askeri yolların kavşak noktası olan Kacalak Dağı aynı zamanda önemli bir maden bölgesidir.

1396 yılında Yıldırım Bayezid komutasındaki Osmanlı ordusu Samsun bölgesini alınca Osmanlı Devleti ile Trabzon İmparatorluğu komşu olmuştur. Bunun ardından Anadolu ikinci bir istila ile karşı karşıya kalınca Trabzon İmparatoru Timur’un hâkimiyetini kabul etmiştir. Bununla da kalmayarak Timur'un Anadolu üzerine yapacağı seferlerde kara ve deniz kuvveti vermeyi kabul etmiştir. Fetret devrinden çıkan Osmanlı lI.Murad döneminde Trabzon üzerine tekrar sefere çıkılmıştır. Kırım’dan dönerek şehri kuşatan donanma fırtına sebebiyle kuşatmayı kaldırmak zorunda kalmıştır. lI.Murad’ın ölümü ile tahta geçen oğlu ll.Mehmed’e karşı Trabzon Kralı Uzun Hasan'la akrabalık ilişkileri kurmuştur.

Osmanlı öncesinde son durum; İstanbul'un fethinden sonra sıranın kendisine geldiğini anlayan Trabzon İmparatoru çeşitli tedbirler almaya çalışmıştır bunların başında Karakoyunlularla yaptığı ittifak anlaşması ne lir. Bundan başka Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan la kurduğu akrabalık bağıdır. Bütün bunların dışında birde batıdan Haçlı seteri yapmaları çağrısında bulunmuştur. Uzun Hasan hatta bu itti lak anlaşması ve akrabalık bağına dayanarak Trabzon un koruyuculuğunu üstlenmiştir. Buna bağlı olarak İstanbul'a elçiler göndermiştir. 1460 tarihinde İstanbul'a gönderilmiş Elçiler Fatih'ten Trabzon'un vergiden muaf tutulmasını o güne kadar ödediği vergiyi geri göndermesi, bununla birlikte Timur'un ölümünden sonra Akkoyunlu Devleti'ne gönderilmesi gereken vergiyi toplu olarak istemiştir. Bu olaya çok sinirlenen Sultan Mehmed “haydi siz şimdi rahat gidin ben seneye borcumu kendim gelir öderim' diyerek sonraki yıl sefer yapacağının sinyallerini vermiştir.

1461 yılında Akkoyunlu üzerine yürüyen Fatih, Uzun Hasan'ın gönderdiği elçileri kabul etmiştir. Bu
elçilerden biri Uzun Hasan’ın annesi Sara Hatun diğeri Şeyh Hasan isminde bir Kürt şeyhi idi. Yapılan müzakereler sonunda Akkoyunluların, Trabzon İmparatorluğuna yardım etmemesi hususunda
anlaşmaya varılmıştır. Bu olaydan sonra Fatih ordusunu Yassıçemen den kuzeye çevirmiştir. Fatih
Sultan Mehmed, Sara Hatun ve Şeyh Hasan'ı da arkasını güvene almak için yanına alarak Trabzon
önlerine kadar getirmiştir. Özellikle Sara Hatun yol boyunca Fatih'i seterden vazgeçirmek için çok
uğraştığı, Osmanlı Müellifleri tarafından not tutulmuştur. Bütün vazgeçirme imkânlarının tükendiğini anlayınca Sara Hatun, gelininin çeyizi olan Sürmene'yi Fatih’ten istemiştir.

Sürmeııe'ııin Osmanlı hâkimiyetine girmesi; Güçlükle yapılan yolculuk sonunda Fatih'in komutasındaki kuvvetlerden Hersekzâde Ahmet Paşa’nın komutasındaki bir grup Karadere Vadisi'nden sahile
inmiş ve buradaki Sürmene Kalesi’ni fethetmiştir. Fatih ordusu ile birlikte Sürmene'den batıya doğru
yol alarak Trabzon önlerine gelmiştir. Donanma da 28 günde Trabzon önlerine gelerek şehri abluka altına almıştır. Şehrin muhasara altına alınmasından dolayı Trabzon İmparator'u şehri kayıtsız şartsız teslim etmeyi kabul etmiştir. Şehir alındıktan sonra şehir ve kazalarda su kemerleri, camiler, birçok köprü ve derbentler yapılmıştır.

1486 yılından önceki tahrir defterleri kaydı olmadığı için bu tarihten önceki dönemi inceleyemiyoruz.

Fetihten sonra Trabzon’da yaklaşık olarak 100-150 yıl boyunca Hıristiyan reaya nüfus bakımından
daha fazladır"*. Bu bölgeye iskân edilenlerin geneli de yine Hıristiyan kökenlidir; bunun sebebi böl-
genin engebeli oluşundan dolayı tarımsal arazi azlığı buna bağlı olarak da bölgede tımar sisteminin
uygulanamaz olmasıdır. Buralara Hıristiyan halkın yerleştirilmesinin en büyük sebebi kişi başına alınan 25 akçe baş vergisidir. Bu bölgenin gelir ve giderleri bu şekilde düzenlenmiştir. Zamanla bölgeyi iskân etmek için sürgün yönteminden yararlanılmıştır.

Kasım Bey zamanında yapılan sürgünlerle Sürmene Nahiyesi de iskân edilmiştir. Bölge iskân edilerek ekonomik İktisadî ve siyasî hayatın düzeni sağlanmaya çalışılmıştır.

Sürmene 1873 tarihinde kaza olmuştur. Bu statüsü Cumhuriyet döneminde de devam etmiştir. Araklı ise, Cumhuriyet döneminde Sürmene ilçesine bağlı bir bucak iken 1953 yılında ilçe olmuş ve Araklı Belediyesi de bu tarihte kurulmuştur. 1968 yılında Sürmene kazasına bağlı belediye olan Köprübaşı.

20 Mayıs 1990 tarih ve 20523 sayılı resmi gazetede yayınlanan 3644 sayılı kanunla aynı adı alarak
ilçe olmuştur.

Tarihçiler genelde savaşlar, kahramanlıklar ve biyografilere odaklanırlar. Son dönemlerde ise bu
tavrın yön değiştirdiği müşahede edilmektedir. Bu duruma paralel olarak toplum ve toplumsal gruplarla ilgili sosyal ve yerel tarih araştırmaları da artmaktadır. Bu artış yeni problemlerle birlikte yeni fırsatları da ortaya çıkarmaktadır. Ortaya çıkan yeni problemler o döneme ait yeni kaynakların keşif ve analizini zorunluluk haline getirmektedir. Kaynak, kapsam ve yöntem genişlemesinin bir sonucu olarak Osmanlı nüfus defterleri, bu konulara ilgi duyanlar için şimdiye kadar hiç kimsenin ulaşamadığı bakir bilgileri içeren heyecan verici malzemeler olarak keşfedilmeyi beklemektedirler.

Osmanlı Devleti’nde nüfusa ilişkin kaynaklarla ilgili iki ayrı dönemi tanımlamak mümkündür. Bunlar, 15-19. yüzyıl arasını kapsayan dönemle 1830’larda başlayan modern öncesi nüfus sayımı dönemidir. Böyle bir ayrım yapılmasının sebebi bu dönemlere ait kaynakların birbirinden çok farklı olmalarına dayanmaktadır. Bu önemli farklılığı mevcut kaynaklardaki nüfus verilerinin hem toplanma ve yapım amaçlarında, hem de kullanım yöntemlerinde görmek mümkündür'”