Türkiye Cumhuriyeti’nden Önceki Öncü Türk Cumhuriyetlerini Tanıyalım

2. Abdülhamid Osmanlı topraklarından koparılan topraklarda siyasi sahadaki hakimiyetini yitirince üzerindeki halifelik hak ve hukukunu İslam toplumlarında tanıtarak kendi hakim olma durumunu yani hakimiyet sahasını genişletmek amacıyla İslam topraklarındaki İslam halkla veya kurulan İslam yönetimleriyle ilişki kurarak oluşturmak veyahut oluşturduğu otoriteyi korumak maksadıyla bu bölgelerle ilişki kurup yardımlaşmaya çalışması şeklinde görünümler ortaya koymasından ibarettir. Daha kısa söylemek gerekirse 2. Abdülhamid ve ondan önceki ve sonraki Osmanlı yöneticileri bu sahalardaki bağımsızlık hareketleriyle Türklük açısından değil milliyetçilik açısından değil İslamcılık veya ümmetçilik açısından ilgilenmişlerdir.

Bütün bu bilgiler neticesinde görür ve kavrarız ki bugün vatandaşı olduğumuz Türkiye Cumhuriyeti Türk topraklarında kurulan Cumhuriyetlerin belki en sonuncusu olmaktadır. Ne var ki yukarıdaki bilgiler bize gösterir ki Cumhuriyetimiz ilk defa bağımsız olarak kurulup varlığını bugüne kadar devam ettiren tek Türk Cumhuriyeti’dir.

Yukarıda sözünü ettiğim Cumhuriyetlerden ve Türk illerinin bazılarında kurulan geçici yönetimlerden çıkarılan derslerle kurulan bir Cumhuriyet olması sebebiyle bugün mevcut olan pek çok Türk Cumhuriyeti’nin ve İslam Cumhuriyeti’nin kuruluş sisteminde ve teşkilat sisteminde örnek aldığı, örnek almaya çalıştığı Cumhuriyet bizim Cumhuriyetimizdir.

Bu arada şunu da belirtmek isterim ki Türk illerindeki cumhuriyetimizden önce kurulmuş yahut kurulmaya çalışılmış yönetimlerden bazılarını da zikretmemiz gerekir düşüncesindeyim. Nitekim 1. Dünya savaşında Ruslara esir düşmüş Türk subayları esir tutuldukları sahalarda yönlendirdikleri Türk kökenli halklarla bazı yönetimler oluşturmaya yönelmiş, bulundukları sahada bir nevi halk idaresi bir başka deyişle cumhuriyet yönetimini andırsan yönetimler de oluşturabilmiştir.

Batı Türkistan sahasında da böyle çalışmalar oluşumlar görülebilmiştir. Hatta 1. Dünya harbi sırasında Osmanlı devletinin harbiye nazırı olan Enver Paşa İstanbul ve Anadolu’nun yer yer işgali karşısında önce Talat ve Cemal paşalarla birlikte Amasya’ya kaçmışsa da daha sonra Türkiye’ye kaçıp ülkeyi işgalden kurtarmak amaçlı girişimler düşünmüşse de Kuvayı Milliyenin ve onun lideri durumuna gelen Mustafa Kemal’in Anadolu’ya hakim olduğunu görünce Rusların işgali altında bulunan Türkmenistan’a kaçmış, orada başına topladığı Türk kitleleriyle Ruslarla çarpışmaya başlamış, başarılı olduğu taktirde bağımsız bir Türkmenistan oluşturmak için Ruslarla çarpışmaya başlamıştır. Bu çarpışmalardan birinde şehit olunca onun hayali olan Türkmenistan sahasındaki bir cumhuriyette hayal olmaktan öteye geçememiştir.

Bu arada yine Türk halkın yaşadığı sahalardan olan Kafkasya bölgesinde de Dağıstan sahası başta olmak üzere Ruslara karşı bir yönetim oluşturma çalışmaları görülmüştür. Nitekim Dağıstan sahasında oluşturulan imam Muhammed, İmam Hamza, İmam Mansur ve İmam Şeyh Şamil gibi liderlerin etrafında oluşturulan yönetimi bugünkü İran’da hakim olan Ali Hamaney liderliğindeki İslam cumhuriyeti mahiyetinde bir cumhuriyet saymak mümkündür. Bu imamlar yönetimi özellikle İmam Şeyh Şamil Ruslarla uzun askeri çarpışmalar gerçekleştirmişse de Kafkasya bölgesindeki diğer kavimlerden yeterli destek göremediğinden Osmanlı devletinden destek alamadığından Ruslara teslim olmak zorunda kalan şeyh şamilin teslim olmasıyla ortadan kalkmıştır.

Bu arada şunu da vurgulamak isterim ki bu sözüne ettiğim imamlar yönetiminin ortadan kalkmasından sonra Kafkasya sahasında Ruslar her yere hakim olmuş, bütün Türk illeri Ruslar ve Çinliler arsında paylaşılmıştır. Gerçi Ruslar daha sonra hakim oldukları Türk illerinde kabilelerin kavimlerin ağırlıklı olduğu cumhuriyetler oluşturmuşsa da Rusya’nın yıkılmasından sonra oluşan Sovyetler birliği ve onun dağılmasından sonra oluşturulan Rusya federasyonu bu sahalarda pek çok cumhuriyet oluşturmuş, ama tam manasıyla bağımsız diyemeyeceğimiz devletler bu sahalarda bugün de mevcuttur. Türk dünyasını bu şekilde gözden geçirdikten sonra kendimize peki Anadolu sahasında cumhuriyetimizden önce cumhuriyet idareleri kurulma çalışmaları yahut kurulması görülmüş müdür? sorusunu sorduğumuzda şunları söyleyebiliriz:

Osmanlının son zamanlarında ege bölgesinde görülen eşkıyalıklar ve isyanlar karşısında hakimiyeti sağlayamayan İstanbul hükümeti bazen efelerle yaptığı bazı anlaşmalarla onları kır serdarı adıyla sözde kendine bağlamış, onların bölgesine asker girmemesi şartlarını kabul etmiştir. Ama bunlar geçici olduğundan çevresinde bir hakimiyet oluşturmuşsa da devlet oluşturma şekline yönelmemiştir. Bu tip şahıslardan bir tanesi müstesna olarak cumhuriyet diyebileceğimiz bir devlet oluşturmaya yönelmiştir. Devam edecek…