TRABZON HAVALİSİNDE YAŞAYANLAR ÖZ VE ÖZ TÜRKTÜR - 3

Doğu Karadeniz'de ortam bu bilgilerde dile getirildiği konuma geldiğinde Osmanlı merkezi idaresi bu sahada hakimiyeti yavaş yavaş Ayanlara kaptırmaya başladığında Trabzon ve havalisinde Osmanlı merkezi idaresinin kabaca en son en dirayetli ve bölgenin tümüne söz geçirmeyi başaran valisi konumunda görünen, valisi konumunda olan kişi kendisinin de köken itibariyle Ayanlıktan gelme olduğunu söyleyebileceğimiz şahsiyeti Haznedar Kuğuzade Süleyman Paşa olmuştur diyebiliriz düşüncesindeyim. Bu zatın hakkında genel bilgi kaynaklarında bilgi aradığımızda ilk olarak karşımıza  Emre Yürük tarafından verilen şu bilgiler çıkmaktadır:

“GİRİŞ

Coğrafi Keşiflerle başlayan ticaret yollarının değişimi, gümüş enflasyonu, artan nüfus ve akabinde gelişen silah teknolojisi Osmanlı toplumsal ve siyasal düzenini derinden sarsan olayların başlangıcı olmuştur. Anadolu’daki suhte ve sarıca sekban isyanlarına, Balkanlarda ve Ortadoğu’da meydana gelen karışıklıkların eklenmesi, Osmanlı’da geniş anlamda huzursuzluk yaratmıştır. Toprak sisteminin zarar görmesi, işin ehline verilmemesi, taşra idarecilerinin görevleri dışında işlere yönelmesi ve halka zulmetmesi olayların daha vahim hal almasına sebebiyet vermiştir. Bunlara ek olarak Habsburg ve İran ile yapılan uzun, sonuçsuz ve yıpratıcı savaşlar felakete yeni bir boyut kazandırmıştır. Osmanlı klasik çağı195 olarak adlandırılan ve devletin her anlamda zirve yaptığı dönemin XVI. yüzyılın sonundan itibaren farklı bir yöne doğru evrilmesi çağdaş Osmanlı aydınları tarafından üzerinde durulan bir konu olmuştur.Gelişen bu olaylar Osmanlı devlet sisteminin yapıtaşı olan tımar sistemine zarar vermiştir. Devlet, tımar sisteminin devrini tamamlayıp önemini yitirmesiyle nakit paraya duyulan ihtiyacı tımar topraklarını, gümrükleri, limanları vb. gelir getiren ticarethaneleri iltizama vererek kapatmaya çalışmıştır. Fakat bu çözüm de ekonomik sıkıntıları gidermeyince bahsi geçen devlet gelirleri malikâne adı verilen yeni bir sistem ile mültezimlere devredilmeye başlanmıştır. 1695 yılında resmiyet kazanan bu değişiklikle mukataalar kayd-ı hayat şartıyla iltizama verilmeye başlanmış ve bazı büyük mültezimlerin taleplerini karşılamaya dönük yeni bir kurumsal çerçeve oluşturulmuştur.

Kökenleri XVI. yüzyıla kadar giden, bulundukları bölgede devlet ile halk arasında aracılık rolü üstlenen ve ekonomik anlamda güçlü olan kişilere idari ve askeri görevlerin verilmesi güçlerini daha da arttırmalarına sebebiyet vermiştir. Bu durum taşrada, XVII. yüzyılda, yöneten-yönetilen arasında yeni bir anlayışın ortaya çıkmasına vesile olmuştur (Ertaş, 2012: 118). Bu yeni düzende toplumun eskiden önde gelen kişileri biraz daha ön plana çıkarak Ayanlık Çağı/Düzeni adı verilen yeni bir dönemin oluşmasına yol açmışlardır (Akdağ, 1970-1974: 53). Bir başka deyişle devletin ortadan kaldırmaya çalıştığı sorunlar yeni bir düzeni beraberinde getirmiştir.

Taşrada yaptıkları işlere bakıldığında, iltizamları toplamak, bölgeden asker derlemek, güvenliği sağlamak, ordunun ve cephanenin iaşesini sağlamak, kamu hizmetlerini yerine getirmek olan ayanlar, siyasi kademelerle yakın ilişkiler kurup güçlerini muhafaza etmeyi başarmışlar ve bulundukları  bölgede güçlü hanedanlara dönüşebilmişlerdir. Hatta devlete hizmetleri karşılığında taşrada gelebilecekleri en yüksek siyasi makam olan valiliğe kadar yükselebilmişlerdir. Dolayısıyla gücünü devletten alan ayanlar, devletin taleplerini başarıyla yerine getirdikleri sürece, itibar görmüş, makam, mevki ve yetki kazanmışlardır.

Ayanlar üzerine yapılan çalışmaların büyük kısmı bölgedeki büyük aileler ve hanedanları temel almaktadır. Diğer küçük çaplı ayan aileleri ise bu büyük ayan aileleri ile olan ilişkileri ekseninde değerlendirilmiştir. Yuzo Nagata’nın Tarihte Ayanlar Karaosmanoğulları Üzerinde Bir İnceleme adlı eseri, Özcan Mert’in XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Çapanoğulları adlı eseri, Rıza Karagöz’ün Canikli Ali Paşa adlı eseri, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın Meşhur Rumeli Ayanlarından Tirsinikli İsmail, Yılıkoğlu Süleyman Ağalar ve Alemdar Mustafa Paşa adlı eseri, Canay Şahin’in The Rise and Fall of an Ayan Family in Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizades (1737-1808) adlı doktora tezi çalışması bu iddiaya örnek gösterilebilecek araştırma eserlerdir.

Bu çalışmada, büyük hanedanları ele almaktan ziyade araştırmalarda satır aralarında kalmış, Görele gibi küçük bir Anadolu kazasında yetişen ve Trabzon valiliğine kadar yükselen Kuğuzade Süleyman Paşa’nın faaliyetleri konu edinilmiştir. Yapılan araştırma göstermiştir ki Süleyman Paşa’nın güçlenmesi bölgenin kendisine sunduğu şartlar çerçevesinde gerçekleşmiştir. Karadeniz bölgesi dağlık bir araziye sahip olduğundan bu bölgede ayanların ortaya çıkışında toprak ağalığı etkin olmamıştır. Bunun yerine iltizam ve mülk sahipliği, siyasi yaklaşım ve askeri yardımlar bölge ayanlarının güçlenmesine etki eden olgulardır.198 Trabzon ve çevresinde ayanların ortaya çıkıp güçlenmesine etki eden faktörlerden bir diğeri ise seferlerde oynadıkları rollerdir. Osmanlı Devleti’nin Rusya ve İran ile yaptığı savaşlarda Trabzon ve çevresinin taşıdığı askeri stratejik önem neticesinde uzun yıllar boyunca bölge, ordu için bir ikmal noktası olmuş,199 yiyecek, içecek, nakit para ve asker gibi birçok konuda bölgenin ileri gelenlerinden yardım talep edilmiştir. Bu durumu bir fırsat olarak gören bölge ayanları, devlete uyum sağlayarak güçlerini muhafaza imkanı bulmuşlardır. Seferlerden ötürü bölgede yönetici olan kişilerin savaşlar için buradan ayrılıp gitmesiyle yerine mütesellim olarak yerli ailelerden yöneticiler seçmeleri ayanların ortaya çıkışına zemin hazırlayan başka bir etken olmuştur (İnalcık, 1977: 31). Kuğuzade Süleyman Paşa’nın yukarıda sayılan etkenler çerçevesinde Trabzon valiliğine kadar nasıl yükseldiği ve ne gibi faaliyetlerde bulunduğu arşiv kaynaklarından takip edilebilmektedir.