TARİHİ KAYNAKLARDAN TARAMALARLA TÜRK DEVLETLERİ VE DEVLET ADAMLARI HAKKINDA BİLGİLENDİRMELER

— MUSTAFA REŞİD PAŞA:Üçüncü defa Sadrazamlığa, 5/Mart/1852 tarihinde tayin edilmiş, 5/Ağustos/1852 tarihinde de azledilmiştir. 5 ay, 4 gün görevinde kalabilmiştir.

— MEHMED EMİN ALİ PAŞA (5/Mart/1815 -1871) : İlk defa Sadrazamlığa 6/Ağustos/1852 tarihinde tayin edilmiş, 3/Ekim/1852 de azledilmiştir. 1 ay, 27 gün sadarette kalabilmiştir.

İstanbulludur. Babası Ali Rıza Efendidir. Muntazam bir öğrenimi yoktur. Fransızcayı şundan bundan öğrenmiştir. Fevkalâde zeki olduğu için geceli gündüzlü çalışarak İlmî müktesebâtını sür’atle
artırmış, 15 yaşında Divan-ı Flümayun kalemine girerek 7 sene kadar çalışmıştır. Viyana Elçiliği ikinci kâtipliğine tayin edilmiş, 8 ay sonra Divan-ı Hümayun tercümanı olmuştur (1837). Sonra Londra Elçiliği memurluğuna, 1843 te Londra Elçisi, Meclis-i Vâlâ Üyesi, Hariciye Müsteşarlığı yaptı. 1846 da Hariciye Nazırı, 6/1/1848 de vezirlik rütbesiyle «Meclisi Vâlâ» Reisi, sonra ikinci defa Hariciye Nazırı, nihayet Mustafa Reşid Paşanın azli üzerine 6/8/1852 de Sadrazam tayin edilmiştir.

Rivayete göre kendisine Başbakanlık teklif edildiği vakit, yaşının küçüklüğünden ve böyle önemli bir makamı dolduramayacağından bahisle kabul etmek istememiş, fakat padişah :

«İnşallah bu makamda sakalı ağarır» şeklindeki İsrarı üzerine kabul etmiş, fakat iki ay sonra azledilmiştir. Başbakan olduğu gün, evine gitmeden evvel hocası Reşid Paşanın yalısına giderek eteğini öpmek suretiyle velinimetine şükranını arzetmiştir.

Beş kere Sadrazam iki kere vekâleten, 8 kere asil olarak Hariciye Nazırı, iki kere Meclis-i Tanzimat Reisi ve İzmir Bursa valiliklerinde bulunmuştur. Ali Paşa, ufak tefek, zayıf ve cerbezesi olmayan, sesi zayıf bir kimse idi. Daima ceketi ilikli durur, yanına bir kalem efendisi girse dahi ayağa kalkar gibi davranır, lâûbalilikten hoşlanmazdı. Dudaklarında daima tebessüm eksik olmaz, fakat huzurunda hafiflik ve kaba harekette bulunan veya söz söylemek hatasında bulunanları tebessümü ve nükteli istihzası ile çarpardı.
«Raftan sünger düşse, bir tarafı incinecek derecede zayıf ve nazik idi.» Fakat resmiyette bir arslan kesilirdi. Usul ve teşrifata riayeti dolayısiyle, Abdülaziz’i bile yola getirmiştir. Paris Sulh Konferansında, bütün yabancı murahasların dikkat ve taktirini celbetmiştir.  Hattâ Avusturya Murahası Baron Hübner hâtıratında:

«Kongrede, Ali Paşa ayarında bîr diplomat yok idi» diye yazmıştır. Paris murahaslığından başka, Ali Paşanın önemli memuriyetlerinden biri de Girid meselesinin hallidir. Ali Paşa dış politikada
Fransa politikasını tutardı. Diplomatlık bakımından hocası olan Mustafa Reşid Paşadan üstün olduğu herkes tarafından tasdik olunmuştur. Vefatında, Yazı Takımını terekesinden, Almanya İmparatoru Wilhelm satın almıştır. İçişlerinde muhafazakâr ve ihtiyatkârdı.
Rivayete nazaran son yılları rahatsızlığından bir doktor ziyaretine gelmiş, Paşayı, kahvaltı tepsi üzerinde iştiha ile fasulye piyazı yediğini görerek, sıhhatine muzır olduğundan bahisle menedecek olduğu vakit ona:

«Şimdi artık ömr-ü lezizi, Ömr-ü Azize tarcih eder oldum.» cevabını vermiştir. (1)

— DAMAT-MEHMET ALİ PAŞA (1813- 1868): Başbakanlığa, 3 Ekim 1852 de tayin edilmiş, 13 Mayıs 1853 tarihinde azledilmiştir. Görevinde, 7 ay, 10 gün kalabilmiştir.

Hemşinlidir. Babası fındık tüccarı ve Galata Baş - Ağası Hacı, Ömer Ağadır. 1813 te Hemşin'de doğmuştur. Enderuna intisap etmiştir. Üçüncü ve İkinci Mabeyinci olmuştur. 1845 te Abdülmecid’in
hemşiresi Adile Sultanla evlenmiştir. Birkaç kere Derya Kaptanlığına ve nihayet Ali Paşanın vefatı üzerine Vezir'i Âzamlığa tayin edilmiştir. Şiirleri vardır. Kırım Savaşı arifesinde İstanbul'a gelmiş bulunan Prens Mençikof’un tehdidi üzerine azledilmiştir.

— GİRİDLİ - MUSTAFA NAİLİ PAŞA (1798 - 1871): Birinci defa Sadrazamlığa, 14 Mayıs 1853 te tayin edilmiş, 29 Mayıs 1854 te azledilmiştir. Sadarette, 1 yıl, 15 gün kalmıştır.

Rumeli’de Kesriye ilçesine bağlı Polyan köyünden İsmail Bey adında birinin oğludur. 1798 de doğmuştur. Girid’li denilmesinin sebebi, 30 yıl Girid Valiliğinde bulunmuş olmasındandır. Koca - Reşid Paşa ile geçinemediğinden bu birinci sadrazamlığından alınmış, fakat azli bayrama rastladığı için iki gün kadar sürüncemede kalmış, bayram ertesi tekrar Sadrazamlığa tayin edilmiştir.

— GİRİDLİ - MUSTAFA NAİLİ PAŞA:2. Defa ve 2 gün sonra tekrar Başbakan olmuştur.

— KIBRISLI MEHMED EMİN PAŞA (1813 - 1865): Birinci defa Sadrazamlığa, 29 Mayıs 1854 te tayin edilmiş, 23 Kasım 1854 te azledilmiştir. Başbakanlıkta, 5 ay, 24 gün bulunmuştur.

Kıbrıs'lı Hüseyin Efendinin oğludur. İstanbul'a gelerek Enderun'a intisap etmiş, daha sonra Paris’e giderek kuvetli bir öğrenim görmüştür. Dürüst temkinli, değerli bir devlet adamı olarak tanınmaktadır.

— MUSTAFA REŞİD PAŞA: Dördüncü defa 23 Kasım 1854 te Başbakanlığa tayin edilmiş, 2 Mayıs 1855 te de istifa etmiştir Görevinde 5 ay, 25 gün kalmıştır.

 —- MEHMED EM-İN ÂLİ PAŞA, İkinci defa Başbakanlığa, 2 Mayıs 1855 te tayin edilmiş, 6 Ağustos 1857 de azledilmiştir.

— MUSTAFA REŞİD PAŞA: 5 nci defa, (1856- 1857) yılları arasında Sadrazamlık görevinde bulunmuştur.

— GİRİD’Lİ MUSTAFA NAİLİ PAŞA (1798 - 1871): Üçüncü defa Sadrazamlığa 5 Ağustos 1857 tarihinde tayin edilmiş, 22 Ekim (1) Bak: Abdurrahman Şeref. Tarih Müsahabeleri. 88-97, 1857 de azledilmiştir. 2 ay, 16 gün görevinde kalmıştır.

— MUSTAFA REŞİD PAŞA: Altıncı defa Sadrazamlık görevine, 22 Ekim 1857 tarihinde başlamış, 7 Ocak 1858 tarihinde de vefat etmiştir. Sadarette, 2 ay, 29 gün kalmıştır.

— MEHMED EMİN ÂLİ PAŞA: Üçüncü defa, 11 Ocak 1858 de tayin edilmiştir. 18 Ekim 1859 da azledilmiştir.

— KIBRISLI MEHMED EMİN PAŞA : İkinci defa Sadrâzamlığa, 18/Kasım/1859 da tayin edilmiş, 23/Aralık/1859 da azledilmiştir. Görevinde, 1 ay, 5 gün bulunmuştur.

— MÜTERCİM - MEHMED RÜŞTÜ PAŞA (1811 - 1882) : Birinci defa sadrâzamlığa, 24/Aralık/1859 tarihinde tayin edilmiş, 23/Mayıs/1860 tarihinde azledilmiştir. 4 ay, 29 gün görevinde kalmıştır.

Sinop ilinin Ayandon Köyünden Hacı - Haşan Ağa adında fakir bir kayıkçının oğludur. 1811 de orada doğmuştur. İstanbul'a gelerek ASAKİR-Î MANSURE ocağına girmiştir. Subay olmuştur. Çalışkan zeki idi. Özel olarak Arapça, Fransızca ve Farsça dersleri aldı.
Serasker Hüsrev Paşaya intisap etmiştir. Serasker kapısında askerî yönetmelikleri tercüme ettiği için «Mütercim» lâkabı ile anılmağa başlandı. Anadolu’da çeşitli askerî görevlerde bulunduktan sonra 1847 de Hassa Müşiri, ertesi yıl Dâr-ı Şûra Reisi, nihayet Serasker olmuştur. Bundan sonra bir kaç görev değiştirmiştir. Sadrazam olmadan evvel Tazminat Meclisinde bulunuyordu. Abdülaziz ve Abdülmecid devirlerinde de pek çok görevlerde ve başbakanlıklarda bulunmuştur.

Fevkalâde, dürüst, namuslu, paraya ve rüşvete asla düşkün olmayan, vakarlı, olgun, kıymetli bir devlet adamıdır. İktidarda olmadığı vakit her işe itiraz eder, iktidara geçtiği zaman itiraza tahammül edemezdi. Gayet güzel ve mantıklı konuşurdu. Çok ciddî, ekser zamanını okumakla geçirirdi. İçkiye ve sefahate, eğlenceye meyli yoktu. Dindardı. Dostlarından çok düşmanları vardı. Meziyetleri ve kusurlariyle birlikte devrin en şayanı dikkat simalarından birisi idi.

— KIBRISLI MEHMED EMİN PAŞA: Üçüncü defa Sadrazamlığa, 23/5/1360 tarihinde tayin edilmiş, 6/Ağustos/1861 de azledilmiştir. 1 yıl, 2 ay, 13 gün görevde kalmıştır. Dürüst, tok sözlü, Arapça, Fransızça, Rumca dillerine ve devlet işlerine vakıf şahsiyetti. Olur olmaz her iş için padişahın huzuruna çıkmasından dolayı hoşlanılmadığı için ve Sultan Aziz’in donanmayı süratle kuvvetlendirmek istemesi ve bu yüzden bütçeye para koydurmaması azline sebep olmuştur.

— MEHMET EMİN ÂLİ PAŞA: Dördüncü defa sadrâzamlığcı 6/Ağustos/1861 tarihinde tayin edilmiş, 22/Kasım/1861 de azle- dilmiştir. 3 ay, 28 gün görevinde kalmıştır.

Osmanlı devlet adamlarının, bilhassa Dış siyasette emsâli nadir bulunur derecede kıymetlilerinden ve büyüklerdendir.