Cumhuriyetimizden Önce Kurduğumuz Cumhuriyetler ve Kuruluş Sahaları

1136’da il Denizliler tarafınca Tebriz’de kurulan atabeyliğin egemenliği altına girmiştir. Azerbaycan birçok hanlıklar tarafından yönetilmiştir. Fakat 1813 yılında bu hanlıkların pek çok kısmı Rusya İmparatorluğu hâkimiyeti altına girmiştir. 1918 – 1920 yıllarında Kafkasya Kurultayı toplanmış ve 28 Mayıs 1918’de de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti kurulmuştur. Kurulan bu devlet, Orta Doğuda ilk cumhuriyet olmuştur. Fakat 1920’de Kafkasya ötesi sosyalist Sovyet cumhuriyetler birliğine katılmıştır. 30 Eylül 1991’de SSCB çöküşü ile bağımsızlığını tekrar ilan etmiştir.

Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti Mehmet Emin Resulzade tarafından kurulmuştur. 1917’de Bağımsız Azerbaycan fikrini savunarak Müsavat Partisi’nin başkanı olmuştur. Türkistan’daki ve diğer Türk Cumhuriyetlerinin de Rusya’dan ayrılması ve Türk devletlerinin kurulması fikrini son derece savunuyordu. 28 Mayıs 1917’de de Azerbaycan Cumhuriyetini kurdu ve iki yıl cumhurbaşkanı oldu. Cumhuriyet 2 yıl yaşadı. Kızıl ordu Azerbaycan’ı işgal altına alınca Resulzade Almanya’ya gitti. İkinci dünya savaşı sonucunda Almanya teslim olduğu için Türkiye’ye geldi ve Ankara’ya yerleşti. 6 Mart 1955 tarihinde vefat etti.”

Azerbaycan’ın kurduğu Cumhuriyetler, Azerbaycan’ın dünü ve bugünü hakkında veriler bilgiler bu yolda gerçekleşirken hemen geçmiş tarihte bizden önce Cumhuriyet kurmuş bir Türk toprağı olan Doğu Türkistan sahasına da göz atmamız, onun da dünü ve bugününü tanımamız gerekir düşüncesindeyim. Bu amaçla genel kaynaklara baktığımızda Doğu Türkistan sahasının tarihi Cumhuriyet ile alakası dünü ve bugünü hakkında bilgilere baktığımızda şu beyanların yer aldığını görürüz:

“Doğu Türkistan, makûs kaderinden asırlardır kurtulamamış, bir taraftan Rusya diğer taraftan Çin’in kıskacı arasında sıkışarak hayat mücadelesi vermeye çalışmaktadır.

Doğu Türkistan yüzölçümü itibariyle 1.828.418 kilometrekaredir. Doğu Türkistan; Tibet,  İç Moğolistan ve Mançurya gibi Kızıl Çin müstemlekeleri dâhil, bütün Çin topraklarının beşte birini teşkil etmektedir. Fakat zengin petrol yataklarına sahip olması ve son dönemlerde Çin-Rusya arasındaki enerji yakınlaşmalarının kesiştiği bölge olması hasebiyle bölgenin önemi daha da artmıştır.

Doğu Türkistan, Türklerin eski yerleşme alanlarından biridir. Bölgeye ilk hâkim olan Türk Devleti, Hunlardır. M.Ö. 300 yıllarından itibaren Türk birliğini kurma çabalarına giren Hun Devleti, Doğu Türkistan’ı kendisine bağlamıştır. Doğu Türkistan coğrafyası bu tarihten sonra sırasıyla; Hun (M.Ö. 220-M.S. 386), Tabgaç (386–534) ve Göktürk (550–840) hâkimiyetinde kalmıştır. Uygur Türkleri 840 yılında bölgeye yerleşmiştir.

840 yılında Kırgızların Uygur başkentine girmesinden sonra Uygurlar kendilerini toparlayamamışlardır. Bir kısmı Kuzey Çin tarafına (Kansu bölgesine), bir kısmı da bugünkü Doğu Türkistan (Turfan ve Kaşgar) tarafına göç etmişlerdir. Bu bölgede kurulan Uygur Devleti Cengiz istilasına kadar varlığını devam ettirmiştir.

Doğu Türkistan’a göç eden Uygur Türklerinin başında Vu-hi Tegin’in kardeşi Ngo-nie Tegin bulunuyordu. Bunlar, 840’ta Kara-balasagun’da istilacılar tarafından öldürülen Uygur kağanının yeğeni Mengli’yi kağan seçerek 856’da Doğu Türkistan toprakları içinde 3. Uygur Devleti’ni kurmuşlardır. Uygur Devleti, Karahanlı Devleti ile X. yüzyılın sonlarına doğru birleşinceye kadar hüküm sürmüştür.

Yedisu tarafına göç eden Uygurlar, kendilerinden evvel buraya kadar gelerek yerleşik hayata geçen ve Tibetlilerle olan savaş sırasında Doğu Türkistan’ın güney taraflarına kadar gelen (Kaşgar, Yarkent, Hoten) Uygur Türkleriyle kaynaşmışlardır. Uygurlar, Karluk Türkleriyle birleşerek 880’de Karahanlı Devletini kurmuşlardır.  Doğu Türkistan daha sonra Kara Hoca Uygur Hanlığı (846–1218) ve Türk-Moğol İmparatorlu hâkimiyeti altında kalmıştır(1218–1759).

1750’de Çin işgali başlamış ve 1862 tarihine kadar sürmüştür. Bu süre içinde Doğu Türkistan’da 42 isyan hareketi olmuştur. 1863’te Mehmed Yakup Bey, Kaşgar merkez olmak üzere devlet kurmayı başarmıştır. Bu devlet Abdülaziz’den istedikleri yardımı almışlardır. Mehmed Yakup Bey, en büyük desteği ise II. Abdülhamid tarafından görmüştür. Devam edecek…