Trabzon Havalisinde Yaşayanlar Öz ve Öz Türktür – 6

Alman Konsoloslardan bazıları olayın hassasiyetini kavramadan rahatlıkla kesin kanaate varabilmekte ''söyleniyor'' gibi ifadelere dayanarak bir milleti zan altında bırakabilmektedirler. Burada şunu hemen belirtmeliyiz ki bu telgraflarda yazanlar tamamen bu kişilerin kendi pencerelerinden görebildiği ve olayları yorumlayabildiği kadardır. Bu bilgileri ne tamamen hakikat ne de tamamen uydurma kabul edebiliriz. Sadece bu bilgiler ışığında olayı anlamaya çalışmak sanırım en doğru tutum olacaktır.

Konsolosun ifadelerini okumaya devam ettiğimizde Türk halkının, Ermenilerin yaşadığı olumsuzluklardan rahatsız olduğunu görmekteyiz. Bu süreçte bazı kafileler iyi korunmuş, ancak devlet bazı kafileleri iyi koruyamamıştır. Ayrıca halk arasında karşılıklı katliamlar da söz konusudur. Ancak hiçbir zaman bu katliamlar devlet politikası olarak görülmemelidir. Öyle ki Erzurum valisi görevini iyi yapamadığı gerekçesiyle kaymakamı görevinden almıştır.

Savaş şartlarında her şeyin mükemmel gittiğini söylemek çok gerçekçi bir yaklaşım değildir. Sevk işlemi esnasında da birtakım olumsuzluklar ve aksamalar yaşandığı ortadadır. Bu sorunlar resmi makamlar tarafından çözülmeye çalışılmıştır. Bu gruplardan bazılarına iyi bazılarına da kötü davranılmış olması da ihtimal dâhilindedir. Ancak bu sorunlar görevlilerin başarısıyla alakalı bir durum olup kurumları aşmaktadır.

Sevk sonucunda 225 bin Osmanlı Ermeni vatandaşının Osmanlı Devleti'nin Arap vilayetlerine ve Mısır'a varabildiği bilinmektedir. Büyük bir çoğunluğu ise  devlet gözetiminde sevk edildiler. 1920 itibariyle Sovyetler Birliği'nde 400 bin, İran'da 50 bin Ermeni sığınmacı vardı. Geri kalan sığınmacılar Kuzey Amerika ve Avrupa ülkelerine yerleşmişlerdi. Böylece Sevk yoluyla hayatta kalabilen Ermeni sayısı 811 bini bulmuştu. Askeri yönden incelenecek olursa, Sevk işleminin başarılı olduğu görülür. Çünkü halk desteğinden mahrum kalan Ermeni isyancıların ayaklanması sona ermişti. Ama bu ayaklanmanın inanılmaz bir can kaybına neden olduğunu da unutmamak gerekir .

Talat Paşa'nın, İstanbul Büyükelçisi Hohenlohe-Langenburg'a ilettiği telgraf emirlerinde Sevk ile ilgili yaşanan aksaklıkları inkâr etmediği ve sorunları çözmeye çalıştığı görülüyor. Talat paşa idari makamlara emir vermekle de kalmayıp, bölgede bizzat denetleme yapacağını söylüyor. Bu arada görevini kötüye kullanan jandarma, memur ve valilerin de cezalandırılacağını bildirmektedir .

Ermenilerin dünya çapında yaptıkları propaganda ve lobicilik faaliyetlerinde genellikle sevke zorlandıkları için isyan ettikleri ifade edilmektedir. Avusturyalı şair Franz Werfel 1931 yılında yayımladığı Musa Dağı'nın Kırk Günü isimli romanını bu teze dayandırmıştı. Prof. Dr. Erich Feigl, Werfel'in dayandığı ve çoğu Aram Andonyan'a ait belge ve bilgilerin yanlışlığını, sahte oluşunu ortaya koymakla yetinmemiş, İngilizce ve Fransızca çevirilerde düşülen çelişkileri örtbas etmek için yapılan tahrifatı da teyit etmiştir.

Feigl'e göre, Ermeniler, Osmanlı Hükümetinin onların yerlerinin değiştirilmesini emretmeden bir ay önce Van'da isyan çıkarmışlardı. Bu da şunu gösterir ki, Van'daki bu isyan verilen emrin bir sonucu değildir; aksine, bu emir isyan sonucunda verilmiştir. Gerçekten de Van isyanı 1915 Nisan başında başlamış ve bir ay sürmüştür. Hâlbuki Sevk ve İskân Kanunu 27 Mayıs 1915'te çıkmıştır .

1919 yılında Anadolu'ya gelen Harbord, Erzurum'da yaşayan Ermenilerle görüşmüş, ancak Ermeniler, soykırım gibi bir hadisenin olmadığını, Harbord'a, kafilesindeki Ermeni tercümanlar vasıtasıyla anlatmışlardır. Tam aksine Doğuda Erzincan, Bayburt, Trabzon, Erzurum, Kars, Van gibi yerlerin kasaba ve köyleri dâhil olmak üzere hemen hepsi Ermenilerin yaptıkları katliamlara maruz kalmışlardır .

24 Nisan 1915'te, Dâhiliye Nezareti, Ermeni Komite Merkezlerinin kapatılması, evrakına el konulması ve Komitecilerin yakalanmasını emretmiştir. Trabzon'daki Ermenilerin sevk edilmeleri de bu kapsamda olmuştur. 24 Haziran'da Trabzon'daki Ermeni komite liderleri tutuklanmış ve Samsun üzerinden Anadolu'ya gönderilmiştir .