TRABZON HAVALİSİNDE YAŞAYANLAR ÖZ VE ÖZ TÜRKTÜR – 6

Bazı örnekler verecek olursak: 24 Kasım 1794 tarihinde Trabzon maa Sürmene kadılığı Lütfullah Efendi’ye tevcih edildiğinde kendisi niyabet görevini Mehmed Sadık Efendi’ye havale etti. Ertesi yıl kadılığa Kastamonulu Ahmed Nuri Efendi tayin edilince naipliğe yine aynı şahıs getirildi (12 Aralık 1795). 7 Temmuz 1796’da görevden alınan Ahmed Nuri Efendi’nin yerine Safer 1211’de (6 Ağustos – 3 Eylül 1796) İstanbullu Mehmed Said Efendi kadılığa getirilmiş olup naiplik ise yeniden Mehmed Sadık’a verilmişti. Mehmed Sadık Efendi’nin naiplik görevi 22 Ekim 1797’ye kadar devam etti. Bu tarihte kadılık görevine devam etmekte olan Mehmed Said Efendi naibi değiştirerek Mehmed Sabit Efendi’yi tayin etmiştir. Birkaç ay sonra kadılığa Ahmed el-İstanbulî getirildiğinde Mehmed Sabit Efendi’yi naiplik görevine devam etmiştir (19 Ocak 1798). Bir sonraki kadı olan Mehmed Emin Efendi’nin de naibi aynı şahıs idi (15 Nisan 1801). Bundan sonra ilginç bir durumla karşılaşılmaktadır: 1216 (1801-1802) yılında Trabzon valisi öteden beri dirayetli, tecrübeli hizmetleriyle naiplik görevi yapan Trabzon naibi Mehmed Sabit Efendi’nin asaleten atanması için İstanbul’dan “mürâsele-i şer’iye” istemiştir. Mürâsele-i şer’iye gelinceye kadar da adı geçenin hâkim olarak tanınıp bilinmesini ilgililere emretmiştir. Ancak valinin bu dileğinin merkez tarafından dikkate alınmadığı anlaşılmaktadır ki, 7 Aralık 1801’den itibaren Mehmed Sabit görevden alınmış ve “müddet-i örfiye-i kâmile” ile Mehmed Emin el-İstanbulî kadı tayin edilmiştir.

Uygulama bu şekilde sonraki yıllarda da devam etmiştir. Araştırma yaptığımız yıllarda niyabet görevini çoğunlukla önceleri Mehmed Sadık, sonra Mehmed Sabit ve nihayet Mahmud Kâşif Efendilerin kısa süreli fasılalarla üstlendikleri, asıl kadının tercihine göre bazen bunların dışındaki kişilerin de dönem dönem naip olarak görev yaptıklarını söyleyebiliriz61. Meselâ 11 Ağustos 1801’den geçerli olmak üzere Karahisar-ı Şarkî sakinlerinden müderris Hafız Yusuf Hulusi Efendi’yi naip olarak görmekteyiz. Nadiren bizzat kadılık görevini yürütenler de olmaktaydı. Bunlardan biri de görev yaparken vefat eden Süleyman Efendi idi. Onun 18 Eylül 1807 Cuma günü vefat etmesi üzerine, Kaimmakam Ahmed Paşa tarafından “kazanın şer’i işleri hakkında İstanbul’dan veya valilikten bir naip tayin edilinceye kadar” Trabzon mahkeme kâtibi Seyyid Ömer Cemaleddin Efendi bu göreve getirilmişti. Bilahare niyabet görevi Anadolu Kazaskeri tarafından Mehmed Sâbit Efendi’ye tevcih edilmiş idi.

Kadıların ataması yapılırken eskisinin süresi dolmadan önce yeni kadıya görev yeri bildirilir, genellikle bu işlem bir ay öncesinden gerçekleştirilmiş olurdu. Böylece eski kadı veya naip görevini bırakmadan önce yeni kadı veya yerine naip tayin edecekse onun “mürâsele-i şer’iye”si Trabzon’a ulaşmış olurdu. Ancak muhtelif sebeplerle gecikme olması durumunda vali veya kaimmakam bir kadı vekili tayin ederek adlî işlerin aksamadan yürütülmesini temin ederdi. Buna dair elimizde bir örnek bulunmaktadır. 22 Şubat 1810 tarihinde Veliyüddin Efendi’ye hitaben yazılan bir buyrultuda özetle şöyle denilmektedir:

Trabzon kadısı olan mansıp sahibi Efendi bu vakte kadar zuhur etmeyip bir kimseye vekâletine dair bu ana kadar mürâsele-i şer’iyesi gelmediğinden şehrin şer’i ahkâmı icra olunmayıp ahalinin hukuku ve beldenin işleri muattal kaldığından, ahkâm-ı şer’iyenin icrası ve işlerin yürütülmesi vacip olduğundan şehrin kadısı veya vekâlet verdiği kişiyle ilgili mürâsele-i şer’iyesi ortaya çıkıncaya kadar bu tarihten itibaren seni ‘kadı vekili’ tayin ettim.

Vali veya kaimmakam tarafından yazılan bu yazıdan epey zaman sonra yani 2 Ağustos 1810 tarihinden itibaren aynı şahsın Trabzon naibi tayin olunduğuna dair Anadolu Kazaskeri Mehmed Tahir Efendi tarafından hazırlanan tayin emri gelmiş oldu. Böylece Veliyüddin Efendi önce valilik tarafından kadı vekili, bilahare de kazasker tarafından naip olarak görevlendirilmiş oldu.