TRABZON HAVALİSİNDE YAŞAYANLAR ÖZ VE ÖZ TÜRKTÜR - 4

Tuzcuoğulları ve Kuğuzadeler hakkında bu bilgileri verdikten sonra bence bu iki ailenin öncülük ettiği Karadeniz bölgesindeki Ayan aileleri ve Ayanlık devri olaylarına değinmemiz gerekir. Çünkü bu iki ailenin başlattığı bu devire Karadeniz bölgesinin daha doğrusu Trabzon ve havalisinin iç ve dış mihraklarca siyasi ve ekonomik sebeplerle karışıklıklar çıkarıldığı devreyi oluşturmaktadır. Bu yüzdendir ki bu Ayanlar devrinin sade siyasi ve askeri açıdan değil, ekonomik ve denizcilik açısından gözden geçirilmesini gerektirir düşüncesindeyim. Yazının başından beri dile getirdiğim gibi öz ve öz Türk yurdu olan Trabzon ve havalisi ayanlık devrinde de çeşitli sebeplerle, çeşitli yollar kullanılarak Türklükten uzaklaştırılmaya çalışılmıştır. Bu yüzdendir ki Karadeniz ve Trabzon havalisi Ayanlarının yaşadığı devreyi genel kaynaklardan incelemek ve görmek yerinde olacaktır düşüncesindeyim.

“Özet

Anadolu ve Rumeli’de ortaya çıkan ve gittikçe güçlenip hükümet merkezine ve onun taşradaki temsilcilerine karşı bir bakıma denge unsuru haline gelen âyanlar, 18. yüzyıl sonları ve 19. yüzyıl başlarında Doğu Karadeniz bölgesinde en güçlü dönemlerini yaşadılar. Birbirleriyle ve merkezi otoriteyle çarpıştıkları bu dönem aynı zamanda Karadeniz’in uluslararası deniz ticaretine açıldığı döneme denk düşmektedir. Doğu Karadeniz’deki birçok iskele kentin/merkezin kuruluşu da bu dönemde gerçekleşmiştir. Bu çalışmada buharlı gemilerin Doğu Karadeniz’de görünmelerinden hemen önce, âyanların denizcilik faaliyetleri incelenecektir. Bu çerçevede yerelleşmenin denizcilik sektörünü nasıl etkilediği, âyanların denizciliğe olan ilgilerinin gelişimi ve buharlı gemi seferlerinin yerel denizcilik faaliyetini ne şekilde etkilediği gibi konuların tartışılması amaçlanmaktadır.

Giriş: Âyanlara Ait Birkaç Görüntü Haznedarzade Süleyman Paşa Ünye’de zamanının en büyük saraylarından birini yaptırmıştı. Bugün sadece birkaç taş merdiven ve duvar kalıntısı bulunan bu sarayın inşasına, valiliğinden önce, Canik muhassıllığı yıllarında başlanmıştı. Bıjışkyan’ın “muhteşem bir binadır” (Bıjışkyan 1969:36) diyerek hayranlık belirttiği paşanın konağından William J. Hamilton da gezi notlarında bahsetmiştir. “Antik surlar üzerine inşa edilmiş görünmekte ve denizle konak arasında sahil boyunca oldukça dar bir yol bulunmaktadır. Kuzeye bakan arka tarafı denize sıfır olan saray, 8-10 metre yüksekliğinde bir set üzerine inşa edilmiştir” (Hamilton 1842:273).

Resimlerinden anlaşıldığı kadarıyla iki veya üç katlı olan sarayın uzaktan görüntüsü hilal şeklindeydi. Saray, Ünye’ye, Ünye koyu ve limanına tepeden bakan ve denize hâkim bir noktada inşa edilmişti. Denizle ve denizcilikle olan ilişkinin/içiçeliğin sembolü olarak görülebilecek olan saray için Avusturyalı seyyah Franz von Verner ise “Ünye o yıllarda çok sakin ve huzurlu bir kasaba idi. Paşa, Trabzon’da devlet işlerinden sıkıldığında yalnız başına Ünye’ye gelir burada denizin, dalgaların sesi ile dinlenirdi” (Karagöz 2009:140) diye yazmaktadır. Âyan kökenli bir paşanın yalnızca ticarî ve askerî değil, deniz karşısındaki psikolojik duruşuna dair de ipuçları veren bu konak, bir zamanlar âyanlar ile deniz arasındaki irtibatın nesnelleşmiş sembolik bir örneği olarak görülebilir. Konak, denizin bitiminde, koyun hakim bir noktasındaki bu haliyle yalnızca karadakiler için değil denizden gelenler için de karasal bir güç, otorite ve ihtişam sembolü gibi durmaktaydı. Buraya çok yakın bir coğrafya olan Bolaman’da yine aynı âyan ailesine ait bir konak daha vardır. Küçük bir koyun doğuya bakan kara tarafında, Bolaman Kalesi üzerine, limanın hemen bitiminde Haznedarzadeler tarafından yaptırılmış olan bu konak da denizle olan ilişkiye dair özel bir konumun sembolü gibidir. Döneminin zevki, inceliği yanında, koyun hakim yerinde, denizin bitiminde kale üstüne yapılan bu yapı, iskeleyi ve deniz trafiğini kontrol edebilen konumuyla, denizle iç içe oluşuyla geçmişteki âyan ailelerinin denizle olan ilişki ve irtibatlarına ışık tutmakta, bu ailelerin geçmişlerindeki “denizci” karakterleri hakkında bazı ipuçları vermektedir. Karadeniz’in birçok sahil kentinde veya iskelesinde bulunan ve 19. yüzyılın ikinci yarısında ortaya çıkmış çok daha mütevazı örneklerinden farklı olarak, âyanların yükseldikleri dönemlerde yapılmış olan bu konaklar, geçmişte denizcilikle iç içe geçmiş güzel, parlak günlerin birer kalıntısı olarak görünmektedirler. Sahillerde yükselen âyanların denizciliklerine ve denizci duruşlarına dair daha pek çok örnek motif yakalamak mümkündür. Doğu Karadeniz’de âyan-deniz ilişkisi üzerine anlatılan bir başka anlamlı rivayet de Tuzcuoğlu isyanı ile ilgilidir. Bölgeyi baştanbaşa etkileyen Tuzcuoğlu isyanı sırasında merkeziyetçi güçlerin ağır bastığı ve isyanın sonlarına yaklaşıldığı bir sırada;

“Tuzcuoğlu Memiş Ağa, Çakıroğlu İsmail Ağa’ya misafir olmuştu. İstanbul’dan ferman gelip iş büyüdükten sonra İsmail Ağa Memiş Ağa’ya: Sen fermanlı oldun, açıktan seni koruyamam, Ancomah’a götürüp orada ihtiyacını temin edeyim. Gizli bir şekilde seni korumaya çalışayım demişse de Memiş Ağa; “Ben deniz kenarlarında yaşamaya alışmışım, dağlarda yaşayamam” deyip yanından ayrılmıştır. Buradan ayrılan Memiş Ağa Çufaruksa köyüne gelirken yolda yakalanıp idam edilmişti” (Umur 1951:21).