Bizans-Sasani Etkileşiminin Anadolu’nun Türkleşmesindeki Öncülüğü ve Etkileri 

Biz Türkler Anadolu’ya yerleşmeden, farklı kültürler Anadolu’da yaşamış Anadolu’da yeni kültürler yaratmışlardır. Biz Türklerin daha doğrusu İslam Türklerin, hatta onlardan önce İslam Arapların Anadolu’ya girip yerleşmesinden önce Anadolu hakimiyeti için Roma ve İran sahalarındaki Pers ve Sasani kültürleri Anadolu’ya hakim olmak için uğraşmışlar bazen mücadele edip, bazen birbirleriyle iyi münasebetler kurabilmişlerdir.

İslam Araplar ve onlardan sonra Anadolu’ya giren, İslam oğuz Türkleri Anadolu’yu elde ettiklerin de Anadolu topraklarında Bizans Sasani kültürlerinin kalıntıları ve temsilcileri mevcuttur. Bugün Anadolu’yu yurt tutan bizler Anadolu da izler bırakmış, Bizans ve Sasani devletlerini tanımak mecburiyetini hissetmemiz gerekir inancındayım. Vatanımızın geçmişinin bir parçası olan, Bizans ve Sasani kültürlerinin ve devletlerinin Anadolu’daki yaşam ve münasebetlerini irdelemek, maksadıyla genel ve özel kaynaklara baktığımızdan, Bizans ve Sasani münasebetleri daha açık manada mücadele ve ilişkileri konusun da şu bilgilerin mevcutluğunu görürüz:  

Bizans ve Sasani Devletleri yaklaşık üç yüzyıl Anadolu’nun doğusunda sınır komşusu olarak hâkimiyet kurmuşlardır. Üç yüz otuz yılında Bizans Devleti’nin kuruluşundan başlayıp yedinci yüzyılın ortalarında III. Yezdigirt döneminin sona ermesine kadar devam eden dönem, Sasanilerle Bizanslılar arasında şiddetli düşmanlığın yaşandığı zaman dilimi olarak bilinir. Anadolu’nun doğusunda Bizans ve Sasani orduları üç yüzyıl boyunca karşılıklı akınlar yapmalarına rağmen Bizans ve Sasani Devletleri birbirlerinin eşitliğini kabul ederek yüzyıllarca yan yana yaşadılar.

Bu yazıda bu süreç açıklanırken Anadolu’nun doğu sınırında üç yüzyıl boyunca bir arada yaşamış iki toplumun benzerlikleri ve karşılıklı etkileşimi de tartışılmıştır. Ayrıca Bizans ve Sasani Devletleri arasında dini, kültürel ve siyasi durumlarının farklılıkları da vurgulandı. Bu yazıda IV ile VII. yüzyıllar arasında Anadolu’da Bizans-Sasani Devletleri tarihi, siyasi ve askeri etkileşim, dini ve kültürel etkileşim ve iktisadi etkileşim olmak üzere üç başlıktan oluşmaktadır.

Anadolu, yüzyıllar boyunca Asya ile Avrupa kültürüyle Batı’da gelişen kültürler arasında bir köprü görevi görmüş ve her dönemde imparatorların ve kavimlerin ilgi odağı olmuştu. Nitekim Anadolu Hititler, Persler ve Bizanslılar tarafından yüzyıllar yaşam sahası vatan olarak kullanıldı ve paylaşıldı. Bu güçler zaman zaman tüm Anadolu’yu egemenlikleri altına aldılar, hatta sadece Anadolu yarımadasını ele geçirmekle yetinmeyip, Suriye, Irak ve Mısır’ı da hâkimiyetleri altına aldılar. İnceleme dönemimiz olan IV ile VII. yüzyıllar arasında Anadolu, Bizanslılar ile Sasaniler arasındaki mücadelenin merkezi konumuna geldi.

Bizans Dönemi'nde Anadolu, Küçük Asya’nın batısında bulunan bir bölgeye (Thema) verilen isimdi. Diğer yandan bugünkü tarihi coğrafyada Anadolu, Orta Asya’nın batı uzantısı olarak nitelendirilir. IV ile VII. yüzyıl Anadolu’suna hâkim olan devletler Bizans ve Sasanilerdi. Bizans ve Sasani Devletleri arasındaki etkileşim erken dönem İslâm dünyasına kadar taşınmıştı. Yazımızda iki devletin birbirleriyle olan etkileşimleri ele alınarak dönemin önemli iki büyük gücünün birbirlerini nasıl ve ne şekilde etkilediği incelenmektedir. Bizans-Sasani etkileşimini anlayabilmek için bu devletlerin tarihini kısaca açıklamak gerekir.

Roma'dan Bizans’a geçiş süreci Anadolu ve Doğu Akdeniz bölgelerinin Roma’dan önceki kültürün ve tarihin, Roma İmparatorluğu’nun iç gelişmelerinin ve dış siyasi olayların bir sonucudur. Bizans Devleti adı altında M.S. 330’dan 1453 yılına kadar devam eden devlet, aslında Doğu Roma İmparatorluğu’dur. İmparatorlar kendilerini Baselius yani, Roma İmparatoru olarak adlandırmışlar, halka ise Romaioi yani, Romalılar denmiştir. Dördüncü ve yedinci yüzyıllar arası Anadolu tarihinin temel kaynakları erken dönem Bizans ve Süryani tarih kitaplarıdır.

“Bizans” adını ise Rönesans döneminde Batılılar, bu devletin tarihini ve kaynaklarını incelemeye başladıktan sonra kullanmaya başlamışlardır. Bizans Devleti eski İmperium Romanum'ım sadece bir devamıdır. Bizans, bilindiği gibi bizim Bizanslı dediğimiz kişilerin bilmedikleri daha sonraki devrin bir adıdır.

Bizans Devletinin ortaya çıkmasında dört temel unsur bulunmaktadır. Bu temel unsurlar Roma devlet tarzı, Grek kültürü, Hristiyan inancının Doğu Roma İmparatorluğunda yayılması ve Kostantinapolis (İstanbul) şehrinin kuruluşudur.

Sasani dönemi, İran tarihinin en önemli ve etkili dönemlerden biri olarak kabul edilir. Bu dönem, Pers medeniyetinin en önemli başarılarına tanıklık etmiş ve İran’ın Müslümanlar tarafından fethedilmesinden önceki son büyük dönem olmuştur. Devam edecek…